Środa Popielcowa jest pierwszym dniem Wielkiego Postu, w którym dokonuje się po homilii poświęcenia popiołu (najczęściej ze spalonych palm ubiegłorocznych), którym posypuje się głowy wiernych na znak pokuty ze słowami: „Pamiętaj człowiecze, że prochem jesteś i w proch się obrócisz”.
Wielki Post w Kościele Katolickim to także czas przygotowań poprzez rekolekcje i spowiedź do największego święta w całym roku liturgicznym – Zmartwychwstania Pańskiego, czyli Świąt Wielkanocnych.
Według znawców liturgii, obrzęd posypywania głowy popiołem był na początku chrześcijaństwa praktyką stosowaną wyłącznie wobec grzeszników, którzy przez 40 dni przygotowywali się do sakramentu pokuty; uczestniczyli w nim w Wielki Czwartek. Stosowanie tej praktyki wobec wszystkich chrześcijan zalecił w 1091 r. papież Urban II.
Popiół, podobnie jak ogień, symbolizuje moc oczyszczającą. Niekiedy pochodził ze starych cmentarnych krzyży, spalonych w Wielką Sobotę podczas święcenia ognia. Asceci – jak pisze Władysław Kopaliński – dodawali go nieraz do jedzenia, a biedni – do wypieku chleba, by było go więcej.
Używa się go także przy święceniu świątyń. Popiół z dębu zmieszany z wodą uważano za lek. Według wierzeń ludowych, popiół wzmaga potencję, obdarza potomstwem i zapowiada urodzaj.
Symboliczną rolę popiół spełniał także w starożytnej Grecji i w religii żydowskiej (np. posypywanie głowy pana młodego przy zaślubinach miało m.in. przypominać o zniszczeniu Jerozolimy).
Od Środy Popielcowej obowiązuje w liturgii kolor fioletowy, w kościołach rzadziej odzywają się dzwony i grają organy. W piątki, przez cały Wielki Post, odprawiana jest Droga Krzyżowa, a w niedzielę – nabożeństwo Gorzkich Żalów.
Ponadto Kościół zakazuje w tym czasie hucznych zabaw oraz nakłada obowiązek postu: w Środę Popielcową i Wielki Piątek post ścisły (jeden posiłek do syta i powstrzymanie się od pokarmów mięsnych). Jest to również czas na odprawianie kilkudniowych wielkopostnych rekolekcji.
W dawnej Polsce post był bardziej surowy. Nie jedzono potraw mięsnych w poniedziałki, środy i piątki, a w niektórych rejonach w środy i piątki nie spożywano też żadnych potraw na gorąco.
Dużo było obrzędów ludowych związanych ze Środą Popielcową – np. ustawiano na środku wsi bałwana w kajdankach, zwanego mięsopustem i ścinano mu głowę czy też przywiązywano śledzia i mieszek do kija, by tym „narzędziem” przepłoszyć karnawałowe zbytki.
Post jest obyczajem nie tylko katolickim i nie tylko chrześcijańskim. Oba główne Kościoły ewangelickie augsburski i reformowany we wszystkie piątki Wielkiego Postu odprawiają nabożeństwa, które są rodzajem rekolekcji wielkopostnych. Nie ma jednak zwyczaju posypywania głowy popiołem w Środę Popielcową ani nabożeństwa Drogi Krzyżowej.
Dla luteran Wielki Piątek jest najważniejszym dniem roku kościelnego – tego dnia dokonało się zbawienie. Wielu z nich zupełnie powstrzymuje się wtedy od jedzenia.
Prawosławni i część innych obrządków wschodnich obchodzą Wielkanoc dwa tygodnie później – według kalendarza juliańskiego. Cerkiew w ramach przygotowania do tego święta zaleca wiernym tzw. post cielesny, tj. wstrzemięźliwość w jedzeniu i piciu, oraz post duchowy, czyli modlitwy.
Mniej więcej w tym czasie co Wielki Post, w dwu pozostałych wielkich religiach monoteistycznych, judaizmie i islamie, przypadają ważne dla nich święta. Żydzi na pamiątkę wyjścia z Egiptu obchodzą Paschę. W tym dniu nie może być w żydowskim domu ani okruszyny zakwaszonego chleba, w związku z czym wymiata się dokładnie całe obejście, zaś resztki się spala. Żydzi poszczą również w Jom Kipur – Sądny Dzień.
Muzułmanie na pamiątkę zesłania Koranu obchodzą Ramadan, wprowadzony – jak głosi tradycja – przez Mahometa w 624 r. Ramadan jest miesiącem postu, w czasie którego wyznawcy Proroka powstrzymują się w dzień od jedzenia, picia i seksu. W nocy wstrzemięźliwość nie obowiązuje. Ramadan kończy się uroczystymi modlitwami.
