Powieść narodowa, realistyczna, ale także feministyczna
„Nad Niemnem” powstawała w warunkach cenzury, 20 lat po powstaniu styczniowym. Dlatego nie jest o nim nic napisane wprost. Łatwo jednak tropy prowadzące do tego powstania odnaleźć. Jak dodaje jeszcze Irena Fedorowicz z Centrum Polonistycznego Uniwersytetu Wileńskiego to powieść, która już w momencie wydania została ogłoszona arcydziełem. Początkowo miała nosić tytuł „Mezalians”. Tak było jeszcze w 1885 roku. Głównym zamiarem miało być pokazanie młodej panny ze sfery ziemiańskiej, która wychodzi za mąż za zubożałego szlachcica. Dopiero później koncepcja powieści się zmieniła. Eliza Orzeszkowa miała duży sentyment do Niemna, tytułowej rzeki. Wskazuje na to jej już wcześniejsza twórczość, a także to, że w pobliżu tej rzeki zawsze spędzała wakacje. Dr Fedorowicz przypomina, że wpływ na kształt powieści miały dzieje osób z jej najbliższego otoczenia. W grudniu 1886 roku jej służąca wyszła za mąż za mieszkańca zaścianka Bohatyrowicze. Gości weselnych zaprosiła, więc do siebie do Grodna. Była nimi zachwycona – postawą, używanym językiem i inteligencją.
Eliza Orzeszkowa wiedziała co trzeba, żeby napisać dobrą powieść. Jak wyjaśnia dr Irena Fedorowicz, Orzeszkowa twierdziła, że pisarz powinien poznać podstawy psychologii, botaniki czy też filozofii. Hobby pisarki było też tworzenie zielników.
„Widziałam jeden z takich zielników.(…) W znajomości roślin Eliza Orzeszkowa przerastała Adama Mickiewicza” – twierdzi dr Irena Fedrowicz.
„Nad Niemnem” to powieść narodowa, realistyczna, ale także feministyczna. Wynika to również z historii samej pisarki. Eliza Orzeszkowa bardzo wcześnie wyszła za mąż. Jako nastoletnia panna została wydana za ok. trzydziestoletniego ziemianina. Te doświadczenia wpłynęły na kształt powieści i możemy odnaleźć w niej również kwestie dotyczące emancypacji kobiet.
Zachwycał się Miłosz, możemy zachwycać się i my
Pod urokiem powieści, a szczególnie Justyny, jednej z głównych postaci „Nad Niemnem”, był Czesław Miłosz. Polski noblista w 1993 roku wydał zbiór esejów „Prywatne obowiązki”. Jeden rozdział poświęcił właśnie Justynie. Zamieścił tam wiersz dotyczący tej postaci wraz z autorskim komentarzem.
„Miłosz był zafascynowany tą postacią. On był kobieciarzem i na jego wyobraźnię działał ten opis Justyny. Bardzo taki cielesny jest opis w tym wierszu.(…) Zastanawiał się jakby można było opowiedzieć tę bohaterkę cudzoziemcom” – opisuje dr Irena Fedorowicz.
Na podstawie powieści Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej powstały dwa filmy. Pierwszy, do którego scenariusz napisał Jarosław Iwaszkiewicz, jeszcze w 1939 roku. Niestety zaginął w czasie II wojny światowej.
Drugi już w 1987 roku w reżyserii Zbigniewa Kuźmińskiego. Ten pozostaje w pamięci widzów do dzisiaj.
Narodowe czytanie „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej w Wilnie już jutro, 7 września o godz. 18.00 w kawiarnii „Sakwa” (ul. M. K. Paco 1/2, Wilno).
