
Nasza misja i cele
Misją Instytutu Polskiego w Wilnie jest promocja Polski i współpracy polsko-litewskiej. Rozpoczynając pracę w Wilnie jesienią 2005 r. w oparciu o tę misję wyodrębniliśmy w Instytucie 4 obszary działania. W ramach poszczególnych obszarów do naszych celów należało:
* Prezentacja potencjału Polski w różnych dziedzinach oraz wynikających stąd możliwości współpracy. W szczególności chodziło o ukazanie rosnącego znaczenia politycznego Polski na arenie międzynarodowej – w Europie Środkowo-Wschodniej, w Unii Europejskiej i w wymiarze globalnym – czego wyrazem była rola jaką Polska odegrała podczas kryzysu ukraińskiego czy gruzińskiego, podczas negocjacji służących reformie instytucjonalnej Unii Europejskiej – walcząc o zagwarantowanie silniejszej i bardziej adekwatnej pozycji dla państw naszej części Europy, czy wreszcie w ramach współpracy transatlantyckiej ze Stanami Zjednoczonymi.
* Inicjowanie kontaktów i organizowanie przedsięwzięć w ramach współpracy kulturalnej i naukowej między podmiotami z Polski i Litwy. Chodziło tu o ukazanie niezwykle bogatej i interesującej kultury polskiej (m.in. w obszarze literatury, filmu, teatru, muzyki, różnych gałęzi nauk), łączącej w sobie wpływy Zachodu i Wschodu, lecz zawierającej także bogate treści rodzime.
* Tworzenie warunków i stymulowanie współpracy organizacji pozarządowych z Polski i Litwy. W tym w ramach polsko-litewskiej wymiany młodzieży oraz z wykorzystaniem potencjału Polaków zamieszkałych na Litwie i absolwentów polskich uczelni.
* Wspieranie promocji współpracy gospodarczej między Polską a Litwą. Chodziło przy tym w szczególności o tworzenie klimatu dla rozwijania współpracy handlowej, inwestycyjnej, wymiany turystycznej, współpracy jednostek samorządu terytorialnego z Polski i z Litwy (co udało się zrealizować m.in. poprzez większe otwarcie na wzajemne inwestycje, ale także włączenie do polsko-litewskiego programu współpracy transgranicznej Interreg rejonu solecznickiego i wileńskiego).
W latach 2005 – 2009 Instytut Polski w Wilnie zrealizował ponad 400 projektów, mieszczących się w zarysowanych powyżej obszarach. Niezwykle ważnym był przy tym fakt, że znaczna ich część realizowana była poza Wilnem i Kownem – docieraliśmy bowiem z naszą ofertą do szeregu mniejszych miast i miasteczek na całej Litwie. Dokonanie tego wszystkiego możliwe było dzięki zaangażowaniu i pomocy wielu życzliwych nam osób i instytucji na Litwie i w Polsce oraz dzięki ofiarnej pracy całego zespołu Instytutu. Dziś, raz jeszcze chciałbym za tę pełną poświęcenia i wytrwałości pracę podziękować wszystkim swoim współpracownikom z Instytutu Polskiego w Wilnie: śp. Pani Genowefie Wołkanowskiej, Pani Bożenie Tautkienė, Pani Barbarze Orszewskiej, Pani Annie Pilarczyk-Palaitis, Pani Katarzynie Dzierżyńskiej, Pani Halinie Markowskiej, Pani Odecie Venckavičienė, Pani Katarzynie Bombrych, Panu Andrzejowi Kierulisowi, Panu Henrykowi Adamowiczowi, Panu Tadeuszowi Tomaszewskiemu.
Spośród wielu projektów, które zrealizowaliśmy, w tym miejscu chciałbym przywołać tylko 4 przedsięwzięcia – moim zdaniem najbardziej symboliczne i reprezentatywne. Do przedsięwzięć tych zaliczyłbym: Europejski Kongres Kultury, przygotowanie ekspozycji w Wilnie obrazu „Unia Lubelska” Jana Matejki, uroczysty pokaz w Teatrze Opery i Baletu filmu „Katyń”, oraz obchody 15-lecia nawiązania stosunków dyplomatycznych między Polską a Litwą.
15-lecie wznowienia stosunków dyplomatycznych między Polską a Litwą
Chronologicznie rzecz biorąc projektem najwcześniejszym spośród wymienionych były, zrealizowane w 2006 r. obchody 15-lecia wznowienia stosunków dyplomatycznych między Polską a Litwą. Wśród całej palety wydarzeń towarzyszących obchodom wartym odnotowania był – zorganizowany przez Instytut Polski – plenerowy koncert muzyczny w ramach którego wystąpił Andrius Mamontovas oraz zaproszony z Polski zespół Elektryczne Gitary. Koncert z udziałem tysięcy Wilnian, transmitowany przez Telewizję Litewską można było obejrzeć na całej Litwie, a za pośrednictwem Telewizji Polonia na całym świecie.
Znaczenie obchodów 15-lecia wznowienia stosunków dyplomatycznych między Polską a Litwą wzmacniał fakt, że przypadły one w pierwszym roku prezydentury Lecha Kaczyńskiego i były okazją do pobudzenia polsko – litewskiej współpracy w różnych obszarach, a zarazem inspiracją do budowy szerszej płaszczyzny współpracy obejmującej inne kraje tej części Europy.
Europejski Kongres Kultury we współpracy z uniwersytetami
Częste podkreślanie w działalności Instytutu Polskiego w Wilnie znaczenia polsko-litewskiej współpracy i jej wkładu w rozwijanie współpracy różnych krajów naszego regionu Europy odpowiadało tej wizji geopolitycznej, którą prezentowali prezydenci L. Kaczyński i V. Adamkus.
Wiosną 2009 r. pod patronatem obu prezydentów odbył się w Wilnie Europejski Kongres Kultury. Celem Kongresu było ukazanie znaczenia współpracy między państwami i narodami Europy Środkowej w przeszłości, wpływu tej współpracy na dzieje całego kontynentu, ale także przyjrzenie się możliwościom tej współpracy współcześnie. W roli prelegentów i panelistów wystąpiło około 50 mówców z kilkunastu krajów Europy (m.in. z Litwy, Polski, Czech, Słowacji, Węgier, Ukrainy, Białorusi, Łotwy, Estonii). Na Europejski Kongres Kultury złożyły się 3 duże konferencje zorganizowane przez Instytut Polski we współpracy z trzema największymi uniwersytetami: Uniwersytetem Wileńskim, Uniwersytetem Pedagogicznym i Uniwersytetem im. M. Romera. Dodatkowa, uroczysta konferencja plenarna miała miejsce w Wileńskim Ratuszu.
Na Uniwersytecie Pedagogicznym odbyła się konferencja poświęcona wyzwaniom społecznym (narastające bezrobocie, ubożenie społeczeństw, emigracja, problemy i zagrożenia związane z wychowaniem młodzieży) stojącym przed krajami naszej części Europy. Konferencja służyła też wymianie doświadczeń w zakresie przeciwstawiania się tym wyzwaniom przez różne instytucje (rządowe, samorządowe, organizacje pozarządowe, kościół, mass-media). Wartością konferencji była nie tylko wymiana spostrzeżeń, ale także nawiązanie realnych kontaktów między ekspertami i przedstawicielami wspomnianych instytucji z różnych krajów naszego regionu.
Na Uniwersytecie M. Romera zorganizowana została konferencja poświęcona identyfikacji wyzwań w obszarze stosunków międzynarodowych rysujących się przed krajami naszego regionu w związku z procesami globalizacji, a w szczególności możliwościom przeciwstawienia się różnorodnym wyzwaniom i zagrożeniom dzięki współpracy ponadnarodowej.
Trzydniowa konferencja o tematyce historycznej poświęcona ukazaniu roli państw i narodów Europy Środkowej w dziejach całego kontynentu odbyła się na Uniwersytecie Wileńskim. W trakcie konferencji szczególnie dużo uwagi poświęcono jednemu z największych projektów cywilizacyjnych nowożytnej Europy jakim była Rzeczpospolita Obojga Narodów. Niezwykle istotnym było ukazanie znaczenia Unii Krewskiej i Unii lubelskiej, jako tych projektów, które rangą dorównują traktatom ustanawiającym Unię Europejską, a rozmachem i dalekowzrocznością nawet przewyższają współczesne projekty integracji europejskiej.
„Unia Lubelska” Jana Matejki w Wilnie
W 2009 roku przepadła 440 rocznica zawarcia Unii Lubelskiej. Doceniając znaczenie tego wydarzenia dla dziejów naszej części Europy Instytut Polski w Wilnie poświęcił przygotowaniom uroczystych obchodów tej rocznicy szczególnie dużo czasu i uwagi. Już w 2007 r. podjęliśmy starania o sprowadzenie do Wilna jednego z najsłynniejszych dzieł Jana Matejki – obrazu „Unia Lubelska”. Z uwagi na charakter przedsięwzięcia był to jeden z najbardziej skomplikowanych i najdłużej przygotowywanych projektów. Nim obraz mógł zostać pokazany w wileńskim Arsenale trzeba było pokonać szereg raf, rozwiać wiele wątpliwości, przełamać bariery organizacyjne, techniczne i finansowe. Niezwykle cenne okazały się tu doświadczenia i wskazówki zdobyte podczas wizyt studyjnych organizowanych przez Instytut Polski dla przedstawicieli litewskich muzeów w Muzeach Narodowych w Warszawie, Krakowie, Lublinie, Gdańsku, Poznaniu i Wrocławiu, ale także życzliwość i otwartość wielu osób reprezentujących instytucje państwowe w Polsce i na Litwie. Mimo długich i wyczerpujących przygotowań przez cały okres byliśmy jednak pewni, że sprawa warta jest zaangażowania i poświęcenia. Można powiedzieć, że eksponowane w Wilnie arcydzieło Matejki stało się swoistym przesłaniem dotyczącym fundamentów aksjologicznych i organizacyjnych skutecznej integracji europejskiej.
Uroczysty pokaz filmu „Katyń” w stolicy Litwy
Tak jak obraz Unia Lubelska i jej dziedzictwo ukazywały pozytywne skutki współpracy między narodami naszej części Europy, tak pokazany w Teatrze Opery i Baletu film „Katyń” był swego rodzaju ostrzeżeniem, czym skutkować mogą podziały między narodami naszej części Europy. Fakt, iż zorganizowany przez Instytut Polski pokaz filmu odbył się w bardzo prestiżowym miejscu, z udziałem najwyższych przedstawicieli państwa litewskiego oraz korpusu dyplomatycznego akredytowanego w Wilnie, a także objęty został patronatem prezydentów Polski i Litwy spowodował, że świadomość czym był Katyń dotarła do szerokiego kręgu odbiorców.
Wydaje się, iż przechowanie pamięci o tych bardzo tragicznych i bolesnych doświadczeniach naszej części Europy oraz wyciągniecie z nich wniosków to najważniejsze zadanie, które na nas dziś spoczywa. W wyciągnięciu wniosków z tych doświadczeń pomocna jest nam kultura. To właśnie ona otwierając nas na dobro, prawdę i piękno powoduje, że wzrastamy, że sięgamy wyżej jako osoby i jako narody, że przekraczamy krępujące nas ograniczenia.
Czego nas uczy Historia ?
W latach 2005 – 2009 wspólnie z pracownikami Instytutu Polskiego w Wilnie zrealizowaliśmy przeszło 400 projektów. Ich wielkość i charakter były różne, jednak łączył je jeden wspólny cel – stworzenie fundamentów i warunków współpracy polsko-litewskiej. Projekty dopełniały się wzajemnie. To samo przesłanie wyrażane było na różne sposoby – poprzez film, malarstwo, literaturę bądź językiem ekspertów i naukowców uczestniczących w konferencjach. Dziś trzeba postawić pytanie – jaka była nasza skuteczność ? Czy udało nam się przybliżyć do wyznaczonych celów ? W niektórych obszarach na pewno „tak” – udało się nam zbudować więzi między ludźmi i instytucjami, które przetrwały i mam nadzieję będą trwały nadal wydając dobre owoce. Są jednak obszary, gdzie zakładanego zrozumienia i współpracy nie udało się osiągnąć. Może wymaga to innych sposobów przekazu, a może więcej czasu. Może do pewnych prawd musimy dojrzeć, więcej i lepiej przemyśleć. W tej pracy pomocne mogą nam być wzorce wytyczone przez prezydentów L. Kaczyńskiego i V. Adamkusa. W Polsce dziś coraz częściej można usłyszeć, że Lech Kaczyński widział dalej i rozumiał więcej. Miałem szczęście i zaszczyt pracować dla Rzeczpospolitej oraz pracować na rzecz polsko-litewskiego zrozumienia wtedy, gdy prezydentem Polski był Lech Kaczyński, a prezydentem Litwy Valdas Adamkus. Kierując Instytutem Polskim miałem okazję uczestniczyć w tworzeniu w naszej części Europy fundamentów na których powinna się opierać współpraca między państwami i narodami, fundamentów, które powinny zagwarantować państwom suwerenność i stabilność, a ludziom dać poczucie bezpieczeństwa. W 2009 roku nie wiedzieliśmy jednak, że już niebawem będziemy świadkami tak wielkich wstrząsów, które nie tylko zagrożą wznoszonej konstrukcji, ale nawet jej fundamentom …
Dziś, w roku 2016, spoglądając przez pryzmat doświadczeń ostatnich lat, poprzez pryzmat najnowszych, jakże tragicznych i bolesnych doświadczeń, raz jeszcze powinnyśmy dokonać swoistego „rachunku sumienia”. Historia uczy, że nic nie jest dane raz na zawsze – w szczególności niepodległość, suwerenność, a nawet sama egzystencja. Dziś jako państwa i narody mamy jeszcze szansę wyciągnąć wnioski z lekcji, jakich udzieliła nam Historia – ta bardziej odległa i ta najnowsza. Nie powinniśmy tej szansy zmarnować. Rolą Instytutu Polskiego w Wilnie jest o tym przypominać.
Mariusz Gasztoł
(dyrektor Instytutu Polskiego w Wilnie
w latach 2005 – 2009)