Streszczenie raportu:
Alternatywny Raport Europejskiej Fundacji Praw Człowieka (dalej – EFHR) ma na celu naświetlenie problemu ochrony mniejszości narodowych na Litwie od momentu ratyfikacji przez państwo Konwencji Ramowej o Ochronie Mniejszości Narodowej (KROMN) dnia 17 lutego 2000 r. (traktat wszedł w życie z dniem 1 lipca 2000 r.). Raport przedstawia dane i dokumenty, które mogą być istotne dla właściwej oceny stopnia, w jakim Litwa wywiązała się z zobowiązań konwencyjnych. Należy podkreślić, że wszelkie słowa krytyki i pochwały zawarte w raporcie mają na celu sprawienie, by Litwa stała się silniejszą, bardziej tolerancyjną demokracją, w pełni przestrzegającą zobowiązań w kwestii ochrony jednej z najbardziej narażonych na dyskryminację grup społecznych – mniejszości narodowych.
W porównaniu do innych krajów bałtyckich, Litwa jest najbardziej jednorodnym etnicznie państwem. Tymczasem działania mające na celu ochronę mniejszości narodowych nie zostały w pełni rozwinięte, zarówno w kategoriach prawnych, jak i w praktyce.
Jednym z głównych wniosków tego Raportu jest to, że niestety, ogólna sytuacja mniejszości od chwili uzyskania przez Litwę niepodległości w 1990 r., od momentu ratyfikacji KROMN w dniu 17 lutego 2000 r., jak też od chwili przystąpienia do Unii Europejskiej w 2004 r. nie uległa znacznej poprawie. Jest to niepokojące w tym względzie, że Litwa ma za sobą ponad 12 lat ciągłej kontroli i zaleceń ze strony Komitetu Doradczego KROMN.
Niniejszy Raport alternatywny wskazuje na to, że w ostatnich latach pojawiła się tendencja do jeszcze bardziej zauważalnego ignorowania przepisów KROMN oraz zaleceń Komitetu Doradczego; tendencję tę często uzasadnia się argumentem, że przepisy KROMN mają charakter programowy i nie stanowią „faktycznego zobowiązania”. Sytuacja ta doprowadziła, jeśli nie do poczucia bezkarności wśród urzędników, to przynajmniej do przekonania o braku konieczności wypełniania zobowiązań, podjętych przez Rząd Litwy w momencie ratyfikowania Konwencji.
W rezultacie mamy do czynienia nie tylko z jawnym naruszeniem postanowień KROMN, ale również z brakiem świadomości wśród odpowiednich urzędów i instytucji – lub nawet otwartym negowaniem – konieczności stosowania się do norm określonych w Konwencji. Najbardziej oczywistym przykładem takiej sytuacji jest utrata mocy Ustawy o mniejszościach narodowych z 2010 r. i brak porozumienia, co do kształtu nowej ustawy (jak miało to miejsce 18 listopada 2013 r.). Kolejnym przykładem jest zmniejszenie liczby przedmiotów nauczanych w językach mniejszości, zastąpionych obowiązkowymi przedmiotami wykładanymi w języku litewskim, stały sprzeciw wobec możliwości używania nazwisk nielitewskich w sytuacjach urzędowych, toczące się procesy sądowe w sprawie dwujęzycznych tablic topograficznych umieszczanych w rejonach zwarcie zamieszkałych przez przedstawicieli mniejszości narodowych, itd.
Główne wnioski Raportu:
Litwa potrzebuje pomocy: nie jest w stanie, bez wzmocnienia istniejącego prawodawstwa oraz usprawnienia mechanizmów z zakresu praw człowieka i ochrony mniejszości, sprostać wynikającym z Konwencji Ramowej o Ochronie Mniejszości Narodowych zobowiązaniom.
Szkodę państwu przynosi ignorowanie zwiększającej się liczby objawów ewidentnego lekceważenia praw mniejszości narodowych i zobowiązań Litwy w mierze przepisów Konwencji Ramowej.
Niniejszy Raport wskazuje na to, że ogólne tendencje, jakie można zaobserwować od czasu ratyfikacji Konwencji Ramowej, nie są zbyt optymistyczne. Zawarte w Raporcie informacje wyraźnie pokazują niepokojącą prawidłowość: w ostatnich latach Litwa coraz bardziej priorytetowo traktuje kulturę i język litewskiej większości, które dominują i wypierają wszelkie przejawy kultury i języka mniejszości w publicznej i –choć w mniejszym stopniu – prywatnej sferze.
Sam fakt istnienia oficjalnego języka państwowego nie stanowi problemu; Litwa posiada wszelkie prawa do posiadania i promowania tego istotnego symbolu swojej tożsamości narodowej. Jednakże, jak wynika z Konwencji Ramowej, ochrona języka państwowego nie może stanowić usprawiedliwienia dla dyskryminacji i wykluczenia mniejszości: mniejszości narodowe posiadają swoje prawa, które – zgodnie z prawnie wiążącymi postanowieniami traktatu – powinny być chronione.
Od czasu ratyfikacji Konwencji Ramowej litewskie władze polityczne i sądowe przyjmowały kolejne przepisy i decyzje, czyniące język litewski nie tylko językiem podstawowym; uczyniono go językiem wyłącznym, coraz bardziej ograniczając możliwości używania języków mniejszości, nawet w sferach kluczowych dla zachowania tożsamości, np. w zapisie imion w języku ojczystym. W innych krajach demokratycznych taka sytuacja postrzegana jest jako skrajność.
Należy też zauważyć, że wszelkie pozytywne inicjatywy dotyczące tej kwestii – włączając te, które nastąpiły w wyniku konsultowania rządowego projektu ustawy o mniejszościach narodowych – spotykają się ze zdecydowanym sprzeciwem, nawet ze strony Premiera. Politycy i urzędnicy nierzadko traktują prawa mniejszości narodowych jako sprzeczne z „wartościami narodowymi” Litwy: językiem, integralnością i jednością. W ten sposób istotne filary społeczeństwa litewskiego zdają się być obojętne lub nieświadome konieczności ochrony mniejszości.
W swoim programie z 13 grudnia 2012 r. Rząd Litewski zobowiązał się do rozwiązania problemów mniejszości narodowych, takich jak kwestia pisowni imion i nazwisk w językach narodowych w oficjalnych dokumentach urzędowych, a także stosowania dwujęzycznych znaków typograficznych, zgodnie z postanowieniami Konwencji Ramowej. Do tej pory nie podjęto jednak żadnych istotnych działań w tym zakresie.
Trudno uznać za zdrową sytuację, w której mniejszości narodowe nie mają poczucia tego, że władze państwowe je szanują i z nimi współpracują – a tak właśnie w ostatnich latach przedstawia się sytuacja na Litwie.
Pełna wersja raportu po angielsku.
