Nie rozpacz, nie poświęcenie mną kierują, a chęć zwyciężenia i przygotowania zwycięstwa!

„Walczę i umrę jedynie dlatego, że w wychodku, jakim jest nasze życie, żyć nie mogę, to ubliża – słyszysz! – ubliża mi, jako człowiekowi z godnością nie niewolniczą. Niech inni bawią się w hodowanie kwiatów czy to socjalizmu, czy polskości, czy czego innego w wychodkowej (nawet nie klozetowej) atmosferze – ja nie mogę. To nie sentymentalizm, nie mazgajstwo, to zwyczajne człowieczeństwo. Chcę zwyciężyć. Nie rozpacz, nie poświęcenie mną kierują, a chęć zwyciężenia i przygotowania zwycięstwa.” – tymi o to słowami w 1905 r. Józef Piłsudski naszkicował kierunek swej politycznej działalności.

Tomasz Bożerocki
Nie rozpacz, nie poświęcenie mną kierują, a chęć zwyciężenia i przygotowania zwycięstwa!

Fot. zw.lt

5 grudnia 1867 r. w Zułowie na Wileńszczyźnie urodziło się niemowlę płci męskiej, które 15 grudnia na chrzcie w Powiewiórce otrzymało podwójne imię – Józef Klemens. Było to czwarte dziecko w rodzinie Józefa Wincentego Piłsudskiego oraz Marii z Billewiczów, bo w 1864 r. urodziła im się Helena, w 1865 r. Zofia, a w 1866 r. Bronisław Piłsudski. W 1869 r. urodził się Adam, w 1871 r. Kazimierz, w 1873 r. Maria, w 1876 r. Jan, w 1879 r. Ludwika, w 1881 r. Kacper a w 1882 r. oraz bliźnięta Piotra i Teodora (zmarli w wieku niemowlęcym).

Ziuk, tak był nazywany przez domowników, pochodził z zamożnej rodziny ziemiańskiej, w której pielęgnowano polskie tradycje oraz patriotyzm. Ojciec należał do grona powstańców 1863 – 1864 r., matka dbała o wychowanie patriotyczne dzieci. Dlatego Józef Piłsudski dorastał w atmosferze nienawiści do Rosji. Później niejednokrotnie zaznaczał, że wszystkie jego marzenia koncentrowały się dookoła powstania, walki zbrojnej przeciwko moskalom, których nienawidził, w których widział zbrodniarzy.

Chociaż rodzina należała do zamożnych, jednak brak gospodarskiego podejścia, brak administratorskiego wyczucia u Józefa Wincentego rychle doprowadziło do upadku fortuny. Józef Piłsudski później wspominał, że ojciec był świetnym uczonym agronomem, ale zupełnie nie miał talentu administratorskiego i to było podstawową przyczyną ruiny finansowej ich rodziny.

Powiewiórka/Fot. Joanna Bożerodska

Józef ukończył gimnazjum w Wilnie w 1885 r. i dostał się na studia medyczne w Charkowie, gdzie związał się z socjalistyczno-rewolucyjnym ruchem opozycyjnym, brał udział w demonstracjach. Za udział w studenckich rozruchach został wydalony z uczelni. Później próbował trafić na studia do uniwersytetu w estońskim Dorpacie, jednak bez skutku ze względu na wcześniejszą działalność opozycyjną na Uniwersytecie Charkowskim.

22 marca 1887 r. za zaangażowanie w działalność wileńskich socjalistów Piłsudski został aresztowany i pod zarzutem udziału w spisku zmierzającym do obalenia cara Aleksandra III zesłany na pięć lat na Syberię – najpierw przebywał w Kireńsku, później w Tunce.

W 1893 r. w Warszawie powstała Polska Partia Socjalistyczna (PPS). J. Piłsudski po powrocie z zsyłki, wstąpił w szeregi i w 1894 został członkiem Centralnego Komitetu Robotniczego oraz redaktorem naczelnym wydawanego przez PPS organu „Robotnik”. Sześć lat później jako jeden z czołowych przywódców partii został ponownie aresztowany przez władze rosyjskie i trafił do więzienia w Cytadeli warszawskiej. Jednak symulując chorobę umysłową po roku został przeniesiony do szpitala w Petersburgu skąd przy pomocy lekarza Władysława Mazurkiewicza uciekł do Galicji, która była w zaborze austriackim.

Józef Piłsudski

Po przybyciu do Galicji nie rezygnował z dalszej działalności politycznej. W 1904 r. wyjechał do Japonii (która w tym czasie prowadziła pomyślną wojnę przeciwko Rosji), gdzie prowadził negocjacje z rządem Mikada w celu utworzenia przy japońskiej armii legionu polskiego. Co więcej, przedstawił dla Japończyków wizję powojennej Rosji, która nie musiała być zupełnie zlikwidowana, ale mocno okrojona i osłabiona. Właśnie ta wizja i była podstawą jego polityki wobec Rosji (białej czy czerwonej) – musi istnieć, ale osłabiona i okrojona. Niestety od Japończyków J. Piłsudski uzyskał jedynie pomoc przy nabywaniu broni i amunicji dla utworzonej przy partii Organizacji Bojowej PPS.

Mimo stłumienia szeregu zamieszek, rozruchów i starć z policją J. Piłsudski nie ustawał w wysiłkach stworzenia polskiej siły zbrojnej. W 1910 r. w austriackiej Galicji udało się powołać do życia dwie legalnie działające, prowadzące ćwiczenia i wykłady teoretyczne z dziedzin wojskowości, organizacje – „Związek Strzelecki” we Lwowie oraz „Towarzystwo Strzeleckie” w Krakowie. W 1912 r. J. Piłsudski został Komendantem Głównym Związków Strzeleckich.

J. Piłsudski odbudowę niepodległości Polski początkowo związał z blokiem państw centralnych Niemcami i Austro-Węgrami. W chwili wybuchu Wielkiej Wojny, zorganizowane przed wojną i dowodzone przez J. Piłsudskiego oddziały strzeleckie za zgodą państw centralnych wkroczyły na tereny Polski dotychczas okupowane przez Rosję w celu wywołania powszechnego powstania. Próba ta niestety skończyła się fiaskiem – nie było poparcia ze strony ludności. Wobec braku poparcia społecznego dla idei J. Piłsudskiego, jego austriaccy mocodawcy zdecydowali likwidować tę formację. Jednak po politycznych perypetiach, polscy politycy z zaboru austriackiego utworzyli Naczelny Komitet Narodowy i przejęli zwierzchnictwo nad strzelcami. Oczywiście wszystko to odbywało się za zgodą państw centralnych. W takich okolicznościach z formacji strzeleckich zaczęto tworzyć Legiony Polskie.

Zdjęcia z okresu, gdy Józef Piłsudski sprawował urząd Naczelnika odradzającego się państwa polskiego. Muzeum Wojska Polskiego

Legiony składały się z trzech brygad: I Brygady dowodzonej przez J. Piłsudskiego, II Brygady dowodzonej przez Józefa Hallera, III Brygady dowodzonej przez Bolesława Roja. Początkowo te trzy jednostki walczyły oddzielnie na różnych odcinkach frontu wschodniego. Jednak jesienią 1915 r. Legiony Polskie skoncentrowano na jednym odcinku frontu. Społeczeństwo polskie zaczęło widzieć w tej jednostce oraz jej dowódcy J. Piłsudskim siłę, która może odbudować niepodległą Polskę. Walki pod Rarańczą, Kostiuchnówką stały się podstawą legendy zwycięskich Legionów Polskich. W 1915 r. J. Piłsudski (który uważał sojusz z państwami centralnymi za tymczasowy) wstrzymał rekrutację do Legionów i zaczął tworzyć Polską Organizację Wojskową (POW), która miała działać w konspiracji na rzecz odbudowy niepodległej Polski.

J. Piłsudski wyczuwając, że państwa centralne są w pewnym stopniu uzależnione od jego oraz Legionów Polskich, zażądał od nich powołanie rządu polskiego, który kontrolowałby dalsze formowanie polskich oddziałów narodowych. Te żądania J. Piłsudskiego zostały uwieńczone kryzysem przysięgowym, kiedy większość żołnierzy legionów odmówiła złożenia przysięgi na wierność państwom centralnym. Wskutek czego legionistów internowano w obozach a J. Piłsudski został uwięziony w Magdeburgu.

Po klęsce Niemiec zwolniony z więzienia Piłsudski udał się do Warszawy, gdzie otrzymał naczelne dowództwo nad polskimi wojskami oraz misję utworzenia w wyzwolonym państwie rządu narodowego. 14 listopada 1918 roku powierzono mu tymczasowe zwierzchnictwo nad krajem, a 22 listopada otrzymał oficjalnie funkcję Tymczasowego Naczelnika Państwa. Funkcję Naczelnika sprawował do 9 grudnia 1922 r., kiedy wybrano pierwszego prezydent Rzeczypospolitej Polskiej – Gabriela Narutowicza.

J. Piłsudski skupił się na obronie odzyskanej przez Polskę niepodległości. W latach 1919 – 1921 toczył na Wschodzie walki z bolszewikami zakończone pokojem w Rydze, na mocy którego Polska odzyskała Wschodnią Galicję. Właśnie w trakcie owej kampanii w marcu 1920 armia ofiarowała J. Piłsudskiemu buławę Pierwszego Marszałka Polski. Jak wynika ze wspomnień ludzi z otoczenia J. Piłsudskiego, jego priorytetem zawsze było Wojskie Polskie nad którego tworzeniem oraz rozbudowaniem czuwał.

Nic nie rozumiecie mojej sytuacji i całej sytuacji w ogóle. Nie chodzi o lewicę, czy o prawicę, mam to w dupie. Nie jestem tu od lewicy i dla niej, jestem dla całości […]. Sprawy wewnętrzne załatwi Sejm, który na to właśnie zwołuje. Jaki będzie: lewy czy prawy – zobaczymy. Wszystkie moje wysiłki muszą iść w kierunku armii. O to właśnie się staram […]. Zagranicę znacie i wiecie, jak tam jest; będzie tam z nimi gadał Moraczewski, widzicie to? Czy nie lepiej będzie gadał Paderewski, który ma z nimi wspólny język? Wszak chodzi o granice i inne szczegóły dla nas tak ważne. W Paryżu przyzwyczaili się do Dmowskiego. Co tam Dmowski będzie żądał, jeśli będzie nawet żądał za wiele, to nie szkodzi […]. Rządy ludowe! Kpię sobie, czy rządy ludowe, czy inne w tej chwili, byle rządy co przyniosą Polsce co trzeba. […]. Mam dość tych gadań, tych podpowiadań!… Do dupy z waszymi radami, do dupy! Potrzebuję żołnierza, słyszycie!”

Fot. wikipedia.org

W 1923 r. J. Piłsudski wycofał się z czynnego życia politycznego. Powodem było zamordowanie przez prawicowe ugrupowania prezydenta RP Gabriela Narutowicza, który zginął zaledwie tydzień po wyborze na to stanowisko podczas otwierania wystawy w galerii „Zachęta” z ręki malarza Eligiusza Niewiadomskiego. J. Piłsudski uznał za niemożliwą współpracę z premierem rządu, Wincentym Witosem, którego uważał za moralnie odpowiedzialnego za popełniony czyn. Wycofał się do Sulejówka pod Warszawą, gdzie oddał się pracy literackiej i opozycyjnej propagandzie. Wówczas powstały: „Wspomnienia o Gabrjelu Narutowiczu” (1923), „O wartości żołnierza Legjonów” (1923), „Rok 1920” (1924), „U źródeł niemocy Rzpltej” (1924) i „Moje pierwsze boje” (1925).

Sytuacja kraju w pierwszej połowie 1926 r. zmusiła J. Piłsudskiego do powrotu na arenę polityczną. J. Piłsudski, ciesząc się poparciem i poważaniem społeczeństwa, zażądał złożenia władzy przez gabinet Wincentego Witosa. Kiedy jednak jego apele nie odniosły skutku 12 maja 1926 r. na czele wiernych sobie oddziałów J. Piłsudski wkroczył do Warszawy i po walkach zmusił zarówno rząd jak i gabinet prezydenta Stanisława Wojciechowskiego do ustąpienia. Jednak będąc świadomym, że prezydent ma ograniczone kompetencje nie przyjął jednak nominacji na ten urząd – natomiast objął tekę ministra spraw wojskowych, przewodniczącego Rady Wojennej i generalnego inspektora Sił Zbrojnych. Sprawował również dwukrotnie urząd premiera – w latach 1926 – 1928 i 1930).

Wydarzenia majowe 1926 r. oznaczały koniec rządów parlamentarnych w Polsce i rozpoczęło okres zwany „sanacją” – rządami zmierzającymi do poprawy sytuacji państwa. Jednak w rzeczywistości to była dyktatura autorytarna J. Piłsudskiego. Poparcie społeczne i zręczna retoryka, owo poparcie mu zapewniająca, pozwoliły sprawować J. Piłsudskiemu władzę autorytarną. Warto zaznaczyć, że w ówczesnej Europie Wschodniej, przewrót majowy nie był wyjątkiem, ponieważ jedynie tylko Czechosłowacja zachowała demokratyczny ustrój. Natomiast reszta państw regionu były to dyktatury autorytarne. To było skutkiem braku tradycji demokratycznych w nowo powstałych państwach, ówczesny kryzys gospodarczy oraz niestabilność polityczna.

W polityce zagranicznej dążył J. Piłsudski do wzmocnienia pozycji Polski na arenie międzynarodowej. Jednak jego wizja federacyjna (Polska – Litwa – Ukraina) nie znalazła poparcia, zwłaszcza doprowadziła do pogorszenia się stosunków polsko – litewskich. Warto dodać, że jego polityka zagraniczna nie była nacechowana konsekwentnością. Wiosną 1920 r. podjął się wątpliwej kampanii kijowskiej, której celem było wydarcie Ukrainy z rąk bolszewików w celu ich osłabienia. Owszem, bitwa warszawska zapobiegła rozpowszechnieniu się rewolucji bolszewickiej na Zachód, jednak Polska była o włos od upadku. Ciekawe jest to, że mógł tego dokonać o wiele wcześniej – wiosną 1919 r., kiedy w Rosji trwała wojna domowa. Wówczas mógł poparć natarcie generała Antona Denikina, który był bliski zwycięstwa. Jednak J. Piłsudski zatrzymał swe natarcie bez żadnych uzasadnień i tym samym przyczynił się do upadku armii Denikina oraz zwycięstwa bolszewików w Rosji.

12 maja 1935 r. J. Piłsudski umarł, a przyczyną jego śmierci był nowotwór – rak wątroby.

Niezwłocznie po śmierci marszałka, 13 maja 1935 r. wyjęto z ciała mózg i serce. Sekcję zwłok dokonali mjr dr Wiktor Kaliciński i dr Józef Laskowski. Mózg poddano badaniu w Polskim Instytucie Badań Mózgu w Wilnie, po zakończeniu pierwszego etapu badań opublikowano monografię Mózg Józefa Piłsudskiego. Interesujące jest to, że później ginie wszelki ślad mózgu J. Piłsudskiego. Prawdopodobnie, że w obliczu Drugiej Wojny Światowej został, gdzieś ukryty, być może wciąż pozostaje zamurowany w jednej ze ścian byłego PIBM w Wilnie.

Po śmierci J. Piłsudskiego ogłoszono żałobę narodową. Wolą J. Piłsudskiego jego ciało zostało pochowane w krypcie św. Leonarda w Katedrze na Wawelu. Natomiast serce umieszczono w srebrnej urnie i przewieziono do Wilna, gdzie spoczęło w grobie jego matki, na Rossie. Zanim przyszykowano mauzoleum oraz sprowadzono zwłoki matki z Litwy, serce marszałka było umieszczone w kościele św. Teresy.

Mauzoleum marszałka Józefa Piłsudskiego na wileńskiej Rossie/Fot. Roman Niedźwiecki

12 maja 1936 r. serce J. Piłsudskiego złożono w mauzoleum na Rossie w Wilnie. Nagrobek zwieńczyła płyta, wykonana z 19-tonowego bloku granitu, wykopanego we wsi Bronisławka w województwie wołyńskim. Płyta została obrobiona i oszlifowana przez Bolesława Sypniewskiego w warszawskim Zakładzie Rzeźbiarsko-Kamieniarskim Sypniewski, tam też wyryto inskrypcję: „Matka i serce syna”. Na czarnej granitowej płycie nagrobnej zgodnie z wolą J. Piłsudskiego wykuto cytaty z utworów Juliusza Słowackiego:

Ty wiesz, że dumni nieszczęściem nie mogą

Za innych śladem iść tą samą drogą.”

Oraz

Kto mogąc wybrać, wybrał zamiast domu

Gniazdo na skałach orła, niechaj umie

Spać, gdy źrenice czerwone od gromu

I słychać jęk szatanów w sosen szumie.

Tak żyłem.”

PODCASTY I GALERIE