Rezultatem porozumień między ZSRR a III Rzeszą w 1939 r. był podział terytorium Polski między te dwa państwa. W latach 1939–1941 na ziemiach okupowanych przez ZSRR zachodziły intensywne przemiany polityczne, gospodarcze i społeczne. W procesie tym wielką rolę odgrywał terror, za pomocą którego starano się zniszczyć jakiekolwiek przejawy lub tylko potencjalne możliwości oporu, zastraszyć społeczeństwo, rozbić istniejące struktury, stworzyć pole dla sowietyzacji. Jednym ze składników owego terroru były masowe deportacje. W latach 1940–1941 nastapiły cztery wielkie operacje tego typu: w lutym, kwietniu i czerwcu 1940 oraz w maju–czerwcu 1941.
Pierwsza deportacja obywateli polskich przeprowadzona w lutym 1940 r. objęła osadników wojskowych, cywilnych kolonistów oraz służbę leśną. Wywieziono wówczas 139–140 tys. osób, w tym 114,2 tys. Polaków, 12,3 tys. Ukraińców, 11,3 tys. Białorusinów. Najliczniejsze grupy deportowanych trafiły na północ europejskiej części Rosji (obwód archangielski, Komi, obwód Iwanowski), na Ural oraz do krajów Krasnojarskiego i Ałtajskiego na Syberii.
Kolejna wywózka, rozpoczęta w nocy z 12 na 13 kwietnia 1940 r., objęła rodziny osób wcześniej represjonowanych w różnych formach (aresztowanych przez NKWD, uwięzionych w obozach jenieckich, skazanych na pobyt w obozach pracy). Nieco ponad 60 tys. ofiar (w tym ok. 42 tys. Polaków, niemal 8 tys. Białorusinów, ponad 7 tys. Ukraińców, 2,4 tys. Żydów) skierowano do północnych obwodów Kazachstanu. W tym samym czasie deportowano także grupę prostytutek wraz z dziećmi (do miejsca przeznaczenia dotarło 750 kobiet z 23 dziećmi).
Już na początku marca 1940 r. zapadła decyzja o wysiedleniu do północnych rejonów ZSRR uchodźców wojennych (w znacznej większości Żydów) przybyłych w 1939 r. na Kresy Wschodnie z województw zachodnich i centralnych. Operację przesiedleńczą przeprowadzono ostatecznie w nocy z 28 na 29 czerwca 1940 r. Liczba deportowanych siegnęła 76–78 tys. osób (Żydzi stanowili wśród nich ok. 84 %, Polacy nieco ponad 11 %, zaś pozostali byli przedstawicielami innych narodowości). Najliczniejsze grupy ofiar trafiły do obwodów archangielskiego, nowosybirskiego i swierdłowskiego oraz do Komi i Kraju Ałtajskiego.
W maju i czerwcu 1941 r. władze ZSRR przeprowadziły swego rodzaju „oczyszczanie” terenów inkorporowanych do ZSRR w latach 1939–1940. W ramach tych operacji z zachodnich obwodów Ukraińskiej SRR w maju 1941 r. deportowano ok. 11 tys. osób, w większości prawdopodobnie Ukraińców. Liczba deportowanych w czerwcu z zachodnich obwodów Białoruskiej SRR wyniosła 20,4–24,3 tys. osób, a większość deportowanych mogli stanowić Polacy. Z Litewskiej SRR wywiezionych zostało 12,6–13,2 tys. osób, w tym 2,4 tys. osób z terenów należących do II Rzeczypospolitej. W sumie z obszarów należących przed 1939 r. do państwa polskiego deportowano 34–38 tys. osób, wśród których liczba Polaków raczej nie przekroczyła 20 tys.
Na podstawie: Stanisław Ciesielski, sybir.com.pl
